شناخت آواز ایرانی، بدون تاج امکان پذیر نیست

کمتر کسی است که در این سرزمین به موسیقی علاقمند باشد اما «جلال‌ الدین تاج اصفهانی» را نشناسد چرا که او بر بلندای موسیقی قدیم اصفهان، صاحب سبک و روایتگر بلامنازع بخشی از موسیقی ایران است و پر بیراه نیست اگر بگوییم شناخت آواز ایرانی، بدون تاج ممکن نخواهد بود. شاید کمتر به این نکته توجه شده که بیشتر آثاری را که از تاج شنیده‌ایم از دهه ششم زندگی او به بعد بوده است اما تاج سال‌های سال در این حوزه پرکار و پویا بوده و شوربختانه ما به آثاری که او خلق کرده دسترسی کامل نداریم و با تهایت تاسف باید بگوییم که بسیاری از آثار او از بین رفته است. در این مصاحبه از نوید نوروزی درباره تاج اصفهانی پرسیدیم

در ابتدا از اهمیت تاج اصفهانی در موسیقی ایران با مخاطبان ما سخن بگویید.

در تشریح اهمیت تاج باید به این نکته اذعان کرد که اگر ما این مسئله را مسلم در نظر بگیریم که چهارصد سال پیش اصفهان پایتخت صفویه بوده و در واقع اصفهان مرکز تمامی هنرهای زیبا چه در حوزه شاعری، چه در حوزه نگارگری، چه در حوزه صنایع دستی و چه در حوزه موسیقی، میراث پر قدمتی داشته است که این قدمت در یک سیطره بزرگ تاریخی در اصفهان همچنان به زیست خود ادامه داده تا این که به زمان آقای تاج رسیده است و اگر بخواهیم بررسی کنیم، در حوزه فلسفه، اشخاص شاخصی مانند میرفندرسکی را در اصفهان و در حوزه ادبیات همایی را داریم در حوزه موسیقی سید رحیم و عیسی آقاباشی و ابراهیم آقاباشی را داریم. از لحاظ تکنولوژیک از آن جا که صدای تاج از میراثی قدیمی است که باقی مانده است تاج بی منازعه‌ترین و بی واسطه‌ترین هنرمندی است که روایت موسیقی قدیم اصفهان را به ما ارائه می‌دهد که این روایت از روایت رایجی که در همان زمان در تهران بوده، متمایز و متفاوت است.

از افرادی همچون سید رحیم صحبت کردید؛ چه مستنداتی از ایشان که استادِ تاج اصفهانی بودند، مبنی بر شاخص بودن آثارشان موجود است؟

اگر از چند لوله فنوگراف صدای سید رحیم که صدای چندان شفاف و درستی در دسترس نیست و نمی‌شود دقیقا فهمید که چه تکنیکی در آواز سید عبدالرحیم اصفهانی هست، صرف نظر کنیم، بلافاصله با شاگردهای ایشان روبه‌رو می‌شویم که تاج اصفهانی و اسماعیل ادیب خوانساری از شاگردان مستقیم وی هستند. همچنین شاگرد غیر مستقیم سید رحیم، سیدحسین طاهرزاره است. طاهرزاده به طور غیر مستقیم از سید رحیم بهره گرفته و در سنین کم به تهران رفته است. ادیب خوانساری در همان زمان کاملا تحت تاثیر سید حسین طاهرزاده بوده است.

کسی که از همان ابتدای آشنایی با سید رحیم، آوازش متفاوت است و یکی از راویان جدی سید رحیم اصفهانی تلقی می‌شود، آقای تاج است؛ بنابرین صدای تاج به نوعی بیانگر میراث چند صد ساله‌ای است که تاریخ اصفهان را برای ما شرح می‌دهد که این روایت از ابتدا با دو تن از شاگردان دیگر سید رحیم اصفهانی متفاوت است. در همین تفاوت است که دوباره تاج سبکی ابداعی از خود به وجود می‌آورد که با دیگر شاگردان سید رحیم متفاوت است و سیطره این سبک تا به امروز ادامه دارد.

سبک و وجه تمایز تاج با دیگر هم دوره‌ای‌هایش چه بود؟

تاج بر خلاف تمام کسانی که در تهران تعزیه می‌خواندند و از سبک و سیاق دیگری حکایت می‌کردند، برای نحوه ادای شعر و دکلماسیون شعر، روش متفاوتی را ایجاد کرد و گفت شعر اولویت دارد و آنچه که در موسیقی مهم است، ارائه شعر است و حتی نباید تحریر باعث شود که شعر تحت‌الشعاع قرار بگیرد و این نقل قول را از سید رحیم می‌کرد که سیدرحیم می‌گفت: «تاج‌زاده اول شعر را تحویل بده و بعد تحریر.»

ما از صدای استاد تاج چه مستنداتی داریم؟ ایشان گویا در چند دوره ضبط صدا داشته‌اند.

بله. تاج جزء اولین خواننده‌هایی است که صدای او را در سه دوره تاریخ ضبط صفحات گرامافون می‌بینیم؛ سال ۱۳۰۶با کمپانی پلی‌فون، ۱۳۱۲ با کمپانی هیزمسترز وویس و سال ۱۳۱۷ با کمپانی سودوا. در تبار شناسی ‌آواز اصفهان در دوره ضبط صفحات سنگی که اولین دقایق آوازی ایران در آن دوره شکل می‌گیرد دوباره تاج نقش پر رنگی دارد و کمپانی‌های ضبط صفحات از او استقبال می‌کنند و آوازهای زیادی را ضبط می‌کنند. در سبک شناسی آواز ایرانی چاره‌ای نداریم جز این که در همین بزنگاه‌های تاریخی بایستیم و صدای تاج را بررسی کنیم.

تاثیر آقای تاج بر هنرمندان عصر ما چه بوده و یا هست؟

تاج بعد از تاسیس رادیو تهران و رادیو اصفهان چه زمانی که فرستنده بودند و چه زمانی که گیرنده بودند، آواز خوانده است تا سال ۱۳۶۰ و در تمام طول این مدت بنان می‌گوید من نوع دکلماسیون خود را از تاج وام گرفته‌ام، ایرج از میراث داران بلامنازع تاج است، گلپا به شکلی در ادای شعر از تاج بهره گرفته است، داریوش رفیعی اذعان می‌کند که در آواز خواندن تحت تاثیر تاج است، دلکش خود را شاگرد یگانه تاج می‌داند؛ در واقع تاج تبدیل به یک الگوی رفتاریِ برخورد با شعر و زیبایی شناسی آواز ایرانی شده است که نسل بعدی خود در اصفهان را تا همین الان تحت تاثیر قرار داده است همچون شاگردانشان مثل آقای طباطبایی و آقای سعیدی و شاهزیدی. بدین ترتیب تاج را می‌توان خواننده صاحب سبکی دانست که سیطره و طول و درازای میراث او، تاریخ آواز ایران را درنوردیده و تحت‌الشعاع قرار داده است. کمتر خواننده‌ای را می‌توان یافت که مانند تاج از سبک متمایزی برخودار بوده در حدی که نسل‌های بعدی خود را کاملا تحت تاثیر قرار داده باشد.

لطفا  درباره مکتب یا سبک اصفهان و حساسیت‌های آقای تاج صحبت کنید؟

در ابتدا باید بگویم امروزه با بررسی‌هایی که می‌شود ما نمی‌توانیم در مورد یک موسیقی که حدود صد سال از تاریخ آثار قابل دسترسی صوتی‌اش باقی مانده است، صحبت از مکتب کنیم البته برای اولین بار آقای دکتر حسین عمومی این مطلب را مطرح کرد و بنده هم فکر می‌کنم به چیزی می‌شود، مکتب گفت که پشتوانه تئوری و عملی بسیاری در طول سده‌های مختلف داشته است و پاسخ مکاتب قبل‌تر از خودش را می‌دهد یعنی یک جهان بینی و یک چهار چوب فکری را بررسی می‌کند. بنابراین شخص بنده خیلی به کلمه مکتب قائل نیستم و همان سبک را در نظر می‌گیرم چون محوریت آواز ایرانی ردیف موسیقی ایرانی است که هر هنرمندی با نگاهی و روشی آن را روایت کرده است و در واقع ما می‌توانیم از روایت‌های گوناگون ردیف موسیقی ایرانی صحبت کنیم. اقبال به شیوه خود ردیف ارائه کرده است، تاج به شیوه خود و دیگران هم به شیوه خود خوانده‌اند اما تاکید تاج بر دکلماسیون شعر و ارائه دقیق و درست شعر، اولویت شعر، ارائه تحریرهای مناسب در جهت تکمیل مفاهیم و فرم شعری و ارائه شعرهایی متناسب با زمان و مکان آواز، نشان از تسلط او بر فن صناعت آواز ایرانی دارد. انطباق شعرآواز با زمان و مکان، تشریح مسائل روزمره و شرایطی است که هنرمند در آن قرار گرفته و زیست می‌کند. تاج همچنین در ارائه این مهم سعی بر آن دارد که از چهار چوب ردیف پا فراتر نهد و با توجه به این که ردیف را به عنوان دست مایه‌ای قرار دهد فرم‌های زیبایی شناختی‌ای به وجود آورد که آواز را از چهار چوبی به نام ردیف صرف رها کند.

آقای نوروزی شما مدت‌ها بر روی دیسکوگرافی آثار آقای تاج کار کردید؛ چه چیزی باعث شد که ایشان، هدف شما برای دیسکوگرافی قرار بگیرند؟ در واقع اهمیت دیسکوگرافی آثار تاج را بیان کنید.

اهمیت دیسکوگرافی تاج در این است که اگر بخواهیم یک کاراکتر شخصیتی به عنوان تاج یا هر هنرمند دیگری را بررسی نماییم باید از اولین گام‌هایی که در تاریخ آواز ایرانی برداشته تا انتهای آن را بررسی نماییم. تاج از این لحاظ هنرمند بد شانسی است به دلیل این که اگر از ضبط صفحات آن در سال‌های ۱۳۰۶، ۱۳۱۲ و ۱۳۱۷ بگذریم، در سال ۱۳۱۹ که رادیو در ایران تاسیس شده تا زمان گل‌ها، از تاج هر چه که خوانده به دلیل این که رادیو فرستنده امواج بوده، نابود شده و چیزی در دسترس ما نیست. در واقع از بدو تاسیس رادیو ایران چون تاج به عنوان خواننده پرکار در رادیو نبوده، جز چند آواز در برنامه گل‌های جاویدان و تعدادی هم در برنامه برگ سبز اثری بر جای نمانده است. بقیه صدای تاج و ماجراجویی آواز او باید در تاریخ رادیو اصفهان بررسی شود. یعنی از سال‌های ۴۲ و ۴۳ به بعد که در رادیو اصفهان گیرنده به وجود می‌آید که متاسفانه در این برهه تاج، ۶۰ سال داشته تا زمانی که ۸۵ ساله می‌شود. بازیابی صدای تاجِ قبل از ۶۰ سالگی، صرفا در صفحات امکان پذیر است که تاج ۳۰ تا ۴۰ ساله را برای ما تداعی می‌کند. مجدد از ۴۰ تا ۶۰ سالگی تاج، آوازهای کمی داریم که بتواند آواز او را در سال های بعد تر برایمان روایت کند.

با این وجود می‌توان گفت سبک شناسی آواز تاج و صیرورت او در طول زمان، کار سخت و دشواری است مگر این که از آرشیوهایی که روز به روز به دست می‌آید اثر تازه‌ای پیدا شود. بنابراین کاری که بنده کردم این بود که، صفحاتی که به فراموشی سپرده شده بودند و کسی سراغی از آن نمی‌گرفت و حتی کسانی که به آن علاقه‌مند بودند صفحات را در دسترس نداشتند طی فرآیند بسیار پیچیده‌ و عجیبی پیدا، بازیابی و تبدیل کردم، دیجیتال، پالایش و مسترینگ کرده و منتشر کردم و به این صورت توانستیم صدای تاج جوان را بشنویم. به طوری که اگر بخواهیم تاجِ متقدم و متاخر را در نظر بگیریم، تاکنون توانسته‌ایم بشنویم که تاج متقدم چه کرده است. در حال حاضر با مواردی که در دسترس هست سه دوره ضبط صفحات شرکت‌های پلی‌فون، هیزمستر وویس و سودوا، به لحاظ سبک شناسی با هم اختلاف دارند که تمامی این‌ها هم قابل بررسی است. این مشکل درباره دیگر خوانندگان مکتب یا سبک اصفهان نیز وجود دارد که در پروژه پیش رو که درباره آوازهای استاد محمد طاهر پور است سعی بنده بر این بوده این مشکل را نیز برطرف نمایم.

و در اینجاست که نقش دیسکوگرافی بیشتر نمود پیدا می‌کند، درست است؟

بله. ببینید اساسا اگر ما بخواهیم آواز ایرانی را به عنوان یکی از بزرگترین میراثی که شعر ایران را روایت می‌کند بررسی نماییم ناچار هستیم از اولین دقایقی که از خوانندگان آواز ایرانی صدایی ضبط شده تا پایان عمر آن‌ها را واکاوی و بررسی کنیم که بخشی از آن‌ها ضبط‌ خصوصی، محفلی و بزمی است که در سال‌های بعد از انقلاب شکل گرفته و بخشی هم ضبط صفحات گرامافونی است که باید با روش خاص خودش و دیسکوگرافی انجام شود. بخشی دیگر نیز شامل آثاری است که از دوره پهلوی اول و دوم ضبط شده که خوشبختانه در دسترس نیز قرار دارد ولی بسیاری از بزرگان آواز آن مقطع، یا دیگر در بین ما نیستند و یا در اوج کهولت به سر می‌برند.

تا زمانی که ما نتوانیم تمام این صداها را بازیابی، تبدیل و تحلیل نماییم صحبت از سبک شناسی دقیق و بررسی چگونگی شکل‌گیری آوازی، تحلیل فرم، تحلیل تحریر، تحلیل زیباشناسانه در برخورد با شعر و تحلیل‌های مربوط به صداسازی و سبک شناسی امکان پذیر نیست. به همین دلیل به خصوص در ارتباط با سبک اصفهان، ادیب خوانساری یکی از افرادی است که باید روی او کار شود و سید حسین طاهرزاده، هنوز جای کار دارد.

در ادامه پژوهش‌هایی که داشتید، جای چه چیزی را خالی دیدید؟ روی چه مواردی دیگری باید بیشتر کار شود؟

در ارتباط با شاگردان تاج، تقریبا تمام آوازهایشان به سبک مجلسی و بزمی ضبط شده است. سید محمد طاهرپور که یکی از نقطه‌های عطف‌ تاریخ موسیقی آوازی اصفهان است و او را باید روایتگر صدای  صدرالمحدثین دانست، آثار ضبط شده به صورت رسمی در رادیو نداشته یا از بین رفته است و آنچه از او موجود است آثار هنری در بستر محافل انس در سال‌های پس از انقلاب است. به هر روی، تمام این آثار باید گردآوری شوند از قبیل آثار قاضی عسگر، حبیب شاطر،  ملاحسین موسیقی و حتی لوله‌های فنوگرافی که از سید رحیم اصفهانی موجود است ولی هنوز بازیابی نشده و در دسترس همگان قرار نگرفته ‌است. این معضلی است که باید سال‌ها پیش مورد توجه قرار می‌گرفت ولی متاسفانه انجام نشده است و اکنون نیز شرایط برای انجام آن مهیا نیست، اگر کسی هم آن را انجام دهد صرفا جهت دلسوزی، عشق، علاقه و با پیگیری‌های شخصی و جامعه آکادمیک موسیقی است. امیدوارم که بتوان کارهای بزرگتری در این حوزه انجام داد.

در ابتدای این گفت‌وگو شما از آقای تاج به عنوان  بی واسطه‌ترین هنرمندی یاد کردید که روایت موسیقی قدیم اصفهان را داشته؛ از طرفی طی گفت‌وگو صحبت از پرکاری ایشان نیز شد اما آثار به جا مانده از ایشان همان‌طور که گفتید به اندازه فعالیت ایشان نبوده است؛ در این رابطه نیز برای مخاطبان توضیح دهید؟

تاج بدون شک پرکارترین آوازه خوان سبک اصفهان است و شاید هم یکی از پرکارترین هنرمندان ایرانی است که از بدو ضبط صفحات گرامافون، از بدو تاسیس رادیو ایران و از بدو تاسیس رادیو اصفهان کار کرده، رئیس رادیو اصفهان بوده ولی متاسفانه بسیاری از آوازهای او از بین رفته ‌است، به طوری که تقریبا صد و پنجاه نمونه از ریل‌های صفحات آواز تاج را بعد از انقلاب اسلامی در جایی نزدیک رادیو اصفهان می‌ریزند، روی تمام آن‌ها نفت ریخته و می‌سوازنند و حدود صد و پنجاه آواز که با صبا، کسائی و حتی هنرمندانی که اکنون صدای سازشان را نداریم مثل اکبرخان نوروزی ضبط شده بوده از بین رفته است، مگر اینکه در آرشیوهای خانگی افرادی که با ضبط صوت شخصی ضبط کرده‌اند، پیدا شود و بتوان آن را شنید.

به همین دلیل وقتی سخن از پرکار بودن تاج می‌شود، به آن معنی نیست که سوار ماشین می‌شده و به استودیو می‌رفته و کار را ضبط می‌کرده، بلکه منظور زمانی است که هنرمندان، با مشقت فراوان به سمت حلب رفتند و کارشان را ضبط کردند. صحبت از زمانی است که تاج با اتوبوس‌های میهن نورد و گیتی نورد به سمت تهران می‌آمده و با الاغ و قاطر تا قلهک می‌رفته چرا که گیرنده و فرستنده رادیو آنجا بوده و او با خوردن خاک و گرد و غبار فراوان در رادیو حاضر می‌شده و آن شاهکارها را می‌آفریده ‌است.

دوره ریاست او در دوره رادیو اصفهان دوره پرکاری است که از تمام اقشار اصفهان اعم از هنرمندان طراز اول تا مطرب‌های شیرین نوازی که در مجالس و محافل ساز زده و هنرنمایی می‌کردند، صدا ضبط شده و کار انجام شده است و می‌توان گفت به نوعی صدای تاج با تاریخ آواز ایرانی در یک سطح و اندازه است و شناخت آواز ایرانی، بدون تاج امکان پذیر نیست.