گنجینه موسیقی نواحی ایران کهن، میراث نامیراست

در ابتدا از شما می‌خواهم درباره تحصیلات خود بیشتر صحبت کنید، آن طور که می‌دانم در مقاطع تحصیلی همیشه رتبه اول را داشته‌اید.

من فارغ التحصیل کارشناسی ارشد آهنگسازی از دانشگاه هنر تهران و کارشناسی نوازندگی موسیقی ایرانی ساز سنتور از دانشگاه هنر تهران و دیپلم موسیقی از هنرستان موسیقی هستم. همان طور که اشاره کردید در تمام مقاطع تحصیلی رتبه اول را کسب کردم و به همین دلیل از طریق بخش استعدادهای درخشان بنیاد نخبگان، بدون کنکور وارد مقطع کارشناسی ارشد آهنگسازی دانشگاه هنر تهران شدم و در این دوره علاوه بر کسب رتبه اول با ارائه پایان نامه‌ام در دو بخش نظری و عملی با نمره کامل موفق به کسب رتبه پایان‌نامه برتر کارشناسی ارشد آهنگسازی از دانشگاه هنر تهران شدم.

شما عناوین و جوایز مهمی را تا به امروز کسب کرده‌اید کوتاه از آن‌ها بگویید و مختصر این جوایز را توضیح دهید

جوایزی که کسب کردم در سه بخش آهنگسازی، پژوهش و موسیقی ایرانی است. در حوزه آهنگسازی آثارم توسط ارکسترها، نوازندگان و آنسامبل‌ها در کشورهای مختلفی همچون آمریکا، فرانسه، کانادا و ایتالیا اجرا و ضبط شده‌اند. در طول همین چند ماه اخیر موفق شدم در مسابقه بین‌المللی آهنگسازی آهنگسازان زن Fem Festival 2021، جایزه ویژه ارکستر سمفونیک را دریافت کنم.

این کار اثری بود بر مبنای موسیقی خراسان، درست است؟

بله. این اثر هوردخت نام دارد که در سال ۲۰۲۱ بر اساس موسیقی تربت جام آهنگسازی کردم و در همان سال توسط ارکستر سمفونیک در فلورانس ایتالیا اجرا شد. داوران این مسابقه بین‌المللی آهنگسازان و اساتید دانشگاه از کشورهایی همچون آمریکا، آلمان، سوئیس، ایتالیا، روسیه و مالزی بودند و یکی از اهداف مهم این مسابقه و فستیوال، ایجاد یک شبکه جهانی برای تعامل آهنگسازان زن به صورت حرفه‌ای است.

و در ادامه‌ی جوایزی که در حوزه آهنگسازی کسب کردید…

از جمله جوایز و فعالیت‌های دیگر من در حوزه آهنگسازی، انتخاب آثارم در دو دوره فستیوال بین‌المللی هنر ایتالیا در بخش آهنگسازی موسیقی معاصر و اجرای آن‌ها در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ در این فستیوال، کسب رتبه اول در مسابقه بین‌المللی آهنگسازی دو آگوست بولونیای ایتالیا ۲۰۱۸ ۲AGOSTO و اجرای اثرم تحت عنوان مرثیه‌ای برای صلح توسط ارکستر سمفونیک توسکانینی به رهبری اَلِساندرو کاداریو در بولونیای ایتالیا و برگزیده و اجرا شدن یکی از آثارم به نام بته‌جقه در فستیوال بین‌اللملی موسیقی معاصر اسیمس در فرانسه، همچنین می‌توانم اشاره داشته باشم به اجرای دیگر آثارم توسط نوازندگانی در کشورهای مختلف از جمله هانی و شی‌مُرید برای ویولا سولو در آمریکا و ماه ءُ روچ برای کنترباس سولو در ایتالیا. همچنین دیگر آثار ارکسترال و مجلسی همچون چهار آواز کُرمانجی برای دو تک­خوان و ارکستر سمفونیک، اثر سمفونیک تحت عنوان آوای صلح، اثر سمفونیک تحت عنوان طرقه خراسان، کانتات سمفونیک کیژان برای گروه کر، تک خوان و ارکستر سمفونیک، حماسه بی‌بی مریم بختیاری برای ارکستر زهی و سولو، و آثار دیگری برای ارکستر و آنسامبل‌های مختلف که قرار است در آینده اجرا شوند.

در حوزه پژوهش هم فعالیت‌هایی داشتید. روی دو مقام لو و هَرایی هم کار کرده بودید؛ در این‌باره هم برای مخاطبان بگویید.

در بخش پژوهشی علاوه بر چاپ کتابم تحت عنوان «بررسی و تحلیل تکنیک‌های آوازی مقام‌های لو و هَرایی» به همراه سی دی صوتی، می‌توانم به دیگر فعالیت‌ها و جوایزم در این حوزه اشاره داشته باشم، از جمله کسب رتبه اول در مسابقات ملی دفاع سه دقیقه‌ای پایان نامه (۳MT)، از بین شرکت کنندگانی که فارغ‌التحصیل مقاطع دکترا و ارشد در رشته‌های مختلف بودند. این مسابقه که با هدف گسترش مهارت‌های ارتباطی، کمک به تکمیل چرخه علمی، ایده پردازی و فن بیان راه اندازی شده است ابتدا در سال ۲۰۰۸ در استرالیا و سپس از سال ۲۰۱۳ در کشو­رهای مختلف جهان در حال برگزاری است. کسب این رتبه برای من بسیار ارزشمند بود چرا که در این دوره که من رتبه اول را کسب کردم، رتبه دوم و سوم به ترتیب به فارغ‌التحصیلان مقطع دکترای فیزیک هسته‌ای و کارشناسی ارشد مهندسی برق تعلق گرفت و بسیار خوشحالم که موفق شدم پژوهش موسیقی شمال خراسان به ویژه دو مقام لو و هَرایی را به صورت جامع و علمی به دیگر رشته‌ها و داورانی که از اساتید رشته‌های مختلف دانشگاه‌های کشور بودند معرفی کنم. همچنین می‌توانم اشاره داشته باشم به انتخاب مقاله خود تحت عنوان «بررسی و تحیل ساختار موسیقایی داستان کرم و اصلی به روایت استاد روشن‌علی گل‌افروز» در دوازدهمین جشنواره موسیقی نواحی ایران که در کرمان به ارائه مقاله‌ام به همراه اجرای استاد گل‌افروز پرداختم. من دو نشست تخصصی بررسی موسیقی نواحی ایران در دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران برگزار کردم. این دو نشست توسط من در دانشکده موسیقی راه اندازی و برگزار شد. در دوره اول این نشست که با تمرکز بر موسیقی شمال خراسان بود، هنرمندانی همچون زنده یاد بانو خانگل مِصِرزاده، آقای عیسی قلی‌پور، آقای فرهاد باغچقی وآقای خلیل رختیانی را برای نشست دعوت کردم و پس از اجرای قطعات این هنرمندان، به تحلیل آثار اجرایی برای دانشجویان و اساتید دانشگاه پرداختم و نشست دوم هم با تمرکز بر موسیقی آذربایجان شرقی با حضور و اجرای آقای ایمران حیدری و بررسی و تحلیل من از اجراهای ایشان در دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران برگزار شد.

برای مورد بعدی، می‌توانم به انتخاب دو مقاله‌ام در دو دوره فستیوال بین‌المللی موسیقی معاصر تهران اشاره کنم با عناوین «تاثیر نغمات موسیقی قدیم بر آهنگسازی معاصر» و «موسیقی معاصر تنیده در معضل هویتی یا نمودی اصیل از خواستگاه آهنگساز». همچنین موفق شدم با مقاله‌ای که از بنده در فصلنامه تخصصی موسیقی زنگار منتشر شد در جشنواره نوشتارها و سایت‌های موسیقی در بخش مقالات علمی به دلیل تمرکز و بررسی دقیق در موسیقی مقامی، رتبه کسب کنم. همین طور می‌توانم به سخنرانی‌هایم در حوزه موسیقی نواحی ایران در نشست‌هایی از جمله اولین نشست موسیقی شمال خراسان در فرهنگستان هنر تهران و دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران در هفته پژوهش اشاره‌ داشته باشم. در بخش موسیقی ایرانی نیز با فراگرفتن ساز سنتور و همچنین ردیف آوازی موفق به کسب رتبه اول نوازندگی سنتور در جشنواره هنرستان­های موسیقی کشور، جشنواره موسیقی آموزش و پرورش و همچنین رتبه برگزیده در مسابقه موسیقی بسطامی شدم.

اخیرا هم موفق به کسب جایزه کمال‌الملک شده بودید، چرا این جایزه به شما تعلق گرفت؟

با توجه به کسب جوایز و فعالیت­های مستمر من در سه حوزه آهنگسازی، پژوهش موسیقی و اجرای موسیقی ایرانی موفق به دریافت جایزه کمال­الملک ویژه مستعد برتر هنری از طرف بنیاد ملی نخبگان شدم. به نقل از بنیاد ملی نخبگان، مستعد برتر هنری به فردی اطلاق می­شود با استعداد ویژه که فعالیت­های هنری وی نشان از آتیه درخشان هنری داشته باشد و آثار هنری او دارای نشانه­هایی خلاقانه، نوآورانه، واجد ارزش­های بدیع هنری و متفاوت با کار عموم باشد.

لطفا بفرمایید که چه طور به موسیقی خراسان گرایش پیدا کردید تا روی آن بررسی انجام دهید. جالب است که موسیقی خراسان در کارنامه هنری شما جایگاه ویژه‌ای دارد. اگرچه خودتان در این خطه زندگی نمی‌کنید.

با توجه به دغدغه من برای شناخت و بررسی جامع آوازهای ایران، علاوه بر فراگیری ردیف آوازی موسیقی ایران همیشه این اشتیاق و کنجکاوی در وجود من بوده و هست که علاوه بر ردیف‌های آوازی، مقام‌های آوازی موسیقی ایران را هم به خوبی یاد بگیرم. با هدف بررسی، تحلیل و آوا نگاری مقام‌های آوازی موسیقی ایران با مشورت اساتید و پژوهشگران و مطالعه منابع موجود در این حوزه با منبع غنی و گسترده وسیعی از لحن‌های آوازی، تکنیک‌ها، زبان‌ها و گویش‌های متفاوت در موسیقی ایران آشنا شدم و بعد از نیازسنجی پژوهش، با در نظر گرفتن پیشینه پژوهشی و مقام‌هایی که به صورت خاص به آن‌ها پرداخته نشده بود، تاثیرپذیری اقوام مختلف در موسیقی یک منطقه و استناد به منابع صوتی و مکتوب موجود در قدم اول تصمیم به پژوهش میدانی در منطقه خراسان به ویژه شمال خراسان را گرفتم.

درباره محتوای کتاب «بررسی و تحلیل تکنیک‌های آوازی مقام‌های لو و هَرایی» صحبت کنید و معرفی کوتاهی از آن داشته باشید.

کتاب من تحت عنوان «بررسی و تحلیل تکنیک‌های آوازی مقام‌های لو و هَرایی» به همراه سی­ دی صوتی از اجرای پنج استاد موسیقی شمال خراسان از مقام‌های لو و هَرایی است که در سه شهر شمال خراسان، بجنورد، آشخانه و شیروان و همچنین دو روستای ملاباقر و شهرآباد کرد ضبط کردم و در خرداد۱۴۰۰ توسط انتشارت سوره مهر منتشر شد. آثاری که من در این کتاب تحلیل کرده‌ام از اجرای پنج نفر از اساتید موسیقی شمال خراسان، زنده یاد استاد سهراب محمدی، استاد روشن­علی گل‌افروز، استاد عیسی قلی‌پور، استاد حسین ولی‌نژاد و استاد حسین عزیزی‌پور است. روش پژوهش برای دستیابی به منابع مکتوب و صوتیِ بیشتر و یادگیری مستقیم این مقام‌ها از اساتید این منطقه (بخشی‌ها و لولوچی‌ها) ابتدا به صورت میدانی بوده است. در روش پژوهش میدانی من نمونه‌های صوتی و تصویری از نه تنها مقام‌های لو و هَرایی بلکه مقام‌های آوازی دیگری را هم ضبط کردم و به گفت‌وگو با اساتید موسیقی منطقه پرداختم و نه تنها توانستم به صورت حضوری از محضر اساتید استفاده کنم و مقام‌های آوازی را فرا بگیرم بلکه توانستم این اجراها را به صورت صوتی و تصویری ثبت کنم که نمونه‌های صوتی مقام‌های لو و هرایی به روایت پنج استاد در سی دی صوتی کتاب من موجود است و قسمتی از نمونه‌های تصویری هم که در این منطقه ضبط کرده‌ام را در یک مستند تحت عنوان «فریاد کوهستان» منتشر کرده‌ام. همچنین در پژوهش میدانی توانستم به منابع مکتوبی که فقط در این منطقه وجود دارد و در شهرهایی مانند تهران پیدا نمی‌شود دسترسی داشته باشم تا بتوانم به عنوان منابعی که باید به آن‌ها استناد می‌کردم استفاده کنم. مرحله بعدی پژوهشم، روش کتابخانه‌ای بود و برای رسیدن به نتایج، بعد از آوانگاری نمونه‌های ضبط شده با روش تحلیلی به بررسی مقام‌ها پرداختم.

این کتاب حاوی چه بخش‌هایی هست؟

این کتاب شامل فصل‌ها و بخش‌های مختلفی از جمله موقعیت جغرافیایی شمال خراسان، موقعیت تاریخی و زمان مهاجرت اقوام از جمله مهاجرت کردها به شمال خراسان، بخش قوم نگاری و تاثیرپذیری اقوام، بخش فرهنگ، هنر و عادات آئینی مثل روایت‌ها و داستان پردازی‌های موسیقایی، مناظره خوانی، نبوی خوانی، بخش قالب اشعار مثل سه خشتی‌ها یعنی سه مصراع‌ و اشعار جعفرقلی زَنگلی شاعر کُرمانج، که به صورت بند بند است و بخش ادبیات و الفبای گویش کُرمانجی. این بخش نه تنها به منظور آشنایی خواننده کتاب با ادبیات و واژگان این گویش نوشته شده بلکه به هدف معرفی الفبای این گویش به علاقه‌مندانی است که می­خواهند این مقام‌ها را یاد بگیرند. فصل بعدی کتاب مربوط به شناخت کلی موسیقی شمال خراسان است که در آن به عناوین اجرا کنندگان، سازهای رایج این منطقه و دسته‌بندی مقام‌های سازی و آوازی پرداخته شده است. در ادامه کتاب و در فصلی جداگانه، بیوگرافی بخشی‌ها و لولوچی‌های شمال خراسان که اجرای آن‌ها از مقام‌های لو و هرایی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته آورده شده و در نهایت در فصل پایانی تحت عنوان بررسی و تحلیل ویژگی‌های فنی و تکنیکی مقام‌های لو و هَرایی با ذکر موقعیت جغرافیایی محل سکونت اجرا کنندگان، آوا نویسی مقام‌ها به روایت اجرا کنندگان و تحلیل این آثار به صورت مفصل آورده شده است.

درباره بررسی تکنیک‌های آوازی این دو مقام به صورت علمی، بیشتر توضیح دهید.

در فصل پایانی این کتاب تحت عنوان بررسی و تحلیل ویژگی‌های فنی و تکنیکی مقام‌های لو و هَرایی با ارائه آوانویسی مقام‌ها به روایت اجرا کنندگان از هر دو مقام لو و هَرایی، به بررسی و تحلیل اشعار، پیش مقام‌ها، مدهای استفاده شده، ساختارها و بخش‌های مستقل، فاصله‌های ساختاری، موتیف‌های اصلی، الگوهای کشش و تکنیک‌هایی از جمله ویبراسیون و گلیساندو و موارد دیگری پرداخته­ام.

و چرا انتخاب شما این دو مقام بود؟

از آنجا که هدف من در بررسی مقام‌های آوازی موسیقی نواحی ایران، تحلیل مقام‌هایی است که به صورت خاص تا کنون به آنان پرداخته نشده، مقام‌های لو و هَرایی را که از جمله این مقام‌ها در منطقه خراسان هستند برای این پژوهش انتخاب کردم. در مطالعاتی که داشتم متوجه شدم این دو مقام از مقام‌های اصلی و مهم این منطقه هستند. مقام لو به عنوان یک مقام اصیل کُرمانجی فقط به گویش کُرمانجی اجرا می‌شود و مقام هَرایی مقامی است که در اجرای داستان‌ها و روایت‌ها توسط بخشی‌ها خوانده می‌شود. در این پژوهش مقام هرایی فقط توسط استاد سهراب محمدی به کُرمانجی خوانده شد و اساتید دیگر از جمله استاد روشن‌علی گل‌افروز و استاد عیسی قلی‌پور آن را به گویش ترکی اجرا کردند. 

درباره رپرتوار داستانی در موسیقی اقوام ایرانی و اهمیت آن در موسیقی شمال خراسان بگویید.

در نواحی مختلف ایران منظومه‌های داستانی متعددی به صورت شفاهی و مکتوب وجود دارند که به ارائه اسطوره‌ها و هویت فرهنگی می‌پردازند و همین امر عمق اعتقاد انسان به قدرت کلام را نشان می‌دهد. در منطقه‌ای مثل شمال خراسان با توجه به تعامل قومیت‌های مختلف، منظومه‌های فراوانی وجود دارند از جمله منظومه‌های تغزلی و عاشقانه به زبان ترکی همچون داستان کرم و اصلی، داستان زهره و طاهر، داستان غریب و شاه صنم، داستان ترکی عرفانی و مذهبی مثل معجزه حضرت علی از کتاب باباروشن، داستان عاشقانه کُرمانجی مثل داستان عاشقانه زلیخا و محمدخان به روایت زنده‌یاد استاد سهراب محمدی و داستان‌های عرفانی و مذهبی کُرمانجی از داستان‌های جعفر قلی زَنگلی. اما اهمیت این داستان‌ها در موسیقی شمال خراسان زمانی بیشتر نمود پیدا می‌کند که در تحلیل اجراهای اساتید موسیقی منطقه مشخص می‌شود که تعدادی از مقام‌ها در روایت این داستان‌ها اجرا می‌شوند به عنوان مثال مقام هَرایی به روایت استاد روشن‌علی گل‌افروز می‌تواند در بخشی از داستانی مثل داستان کرم و اصلی اجرا شود، و یا همچنین مقام هَرایی زنده یاد استاد سهراب محمدی در قسمتی از داستان زلیخا و محمد خان خوانده می‌شود.

درباره پژوهش‌ها و یا دیگر فعالیت‌های خود در موسیقی خراسان بگویید و اگر تصمیم دارید در آینده در این زمینه اثر دیگری و یا پژوهشی داشته باشید با مخاطبان ما در میان بگذارید.

در حال حاضر فعالیت‌های پژوهشی من علاوه بر شمال خراسان در مناطق دیگری از جمله منطقه تربت جام و دیگر مناطق ایران در جریان است و من این پژوهش‌ها را به عنوان سفرهای موسیقایی به نواحی مختلف ایران در نظر می‌گیرم. به عنوان آهنگساز و پژوهشگر موسیقی در تلاش هستم که دیگر مقام‌های آوازی این منطقه و دیگر مناطق موسیقی نواحی ایران را به صورت مکتوب بررسی و تحلیل کنم و آن‌ها را ارائه دهم و همچنین با بررسی دقیق و الهام از عناصر درونی نغمات این موسیقی، آثاری را برای ارکستر سمفونیک، ساز سولو و آنسامبل با ترکیبی از برخی لحن‌های موجود در موسیقی معاصر آهنگسازی کنم و همچنین اجرای این مقام‌ها را به خوبی یاد بگیرم. امیدوارم که این مسیر در راستای حفظ ارزش‌های موسیقی نواحی ایران با دغدغه کمک به ثبت این موسیقی و ترویج آن ادامه داشته باشد چرا که گنجینه موسیقی نواحی ایران کهن میراث نامیراست.