آشنایی با موسیقی سنتی نواحی خراسان

امروزه موسیقی سنتی نواحی خراسان بخشی از تاریخ و هویت فرهنگی ایران زمین محسوب می شود. تا جایی که بسیاری از کارشناسان خارجی بر روی موسیقی این خطه به کاوش و تحقیق پرداخته اند. سازمان یونسکو نیز آن را به ثبت رسانده تا در طول تاریخ ماندگار شود. آشنایی با این موسیقی که از قدمت طولانی در نواحی خراسان برخوردار بوده، می تواند برای علاقه مندان به موسیقی محلی یا فولکلوریک ایران جذاب باشد. در این مقاله بر آنیم تا نسبت به شناخت بیشتر آن گامی برداریم.
خراسان قدیم شامل سه استان خراسان شمالی، خراسان جنوبی و خراسان رضوی در ایران و بخش‌هایی از افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان بوده که به عنوان خورشید شرق شهرت داشته است. منطقه خراسان در کنار جاذبه های گردشگری و زیارتگاه های باشکوه صاحب نوعی موسیقی فولکلوریک به نام موسیقی سنتی نواحی خراسان بوده که به عنوان یکی از مفاخر تاریخ موسیقی ایران به شمار می آید. این نوع موسیقی از میان مردم محلی این سرزمین و عشایر مهاجر ترک و کرد شکل گرفت و رفته رفته به عنوان یک سبک موسیقی اصیل ایرانی نام خود را در تاریخ موسیقی ایران و جهان ثبت نمود.

پیشینه موسیقی سنتی نواحی خراسان

خاستگاه موسیقی سنتی نواحی خراسان برای ما ناشناخته مانده است. گویی به صورت خودجوش و فولکلوریک از دل اهالی این خطه برآمده است. طبق شواهد موجود، این موسیقی محلی از قدیم وجود داشته و توسط نیاکان ما از استادان به شاگردان منتقل شده است. انتقال نسل به نسل این هنر به آن غنای چشمگیری بخشیده و جایگاه ویژه ای یافته است. در گذشته خوانندگان موسیقی بخشی های خراسان عمدتاً کشاورز بودند. در اصل، این آهنگ توسط مردان هنگام کار در مزرعه یا در فواصل استراحت به دلایل مختلف خوانده می شد.

سبک موسیقی سنتی نواحی خراسان

این سبک موسیقی با فراز و فرودهای بسیاری همراه بوده و به شدت تحت تاثیر بداهه نوازی شکل گرفته؛ تا جایی که نوازندگان آنچنان غرق در بداهه نوازی شده که انگشتان آنها ناخودآگاه با صدای خواننده همراه می شوند.

بخش های موسیقی سنتی نواحی خراسان

موسیقی سنتی نواحی خراسان شامل چهار بخش فارسی، کرمانجی، ترکمنی و ترکی می شود. بخش کرمانجی و ترکی بیشتر مربوط به خطه شمال خراسان می شود. قدمت بخش ترکی بیشتر از سایر قسمت ها بوده و پیشینه ی آن به دوره صفویه و زمانی برمی گردد که کردهای کرمانج از مناطق مختلف به بخش شمال خراسان کوچانده شدند. همراه با کوچ کردها، بخشی از تاریخ فرهنگ فولکلوریک ایران نیز منتقل شد. به عنوان نمونه، ساز دوزَله از بخش های کردنشین به مناطق ترکمن‌صحرا راه یافت و شیوه‌های اجرایی موسیقی ترکمنی در نی‌نوازی و دوتارنوازی کردها تاثیر زیادی گذاشت.
بخش ترکمنی نیز بیشتر شامل شهرهایی مانند درگز و بخش های جرگلان و راز می شود که موسیقی ترکمنی در آن نواحی شکل گرفت و در حال جریان است. از میان بخش های موسیقی سنتی نواحی خراسان، موسیقی کردی مستقل تر عمل کرده و موسیقی ترکی به واسطه ی ارتباط‌ های زبانی و لهجه‌ای در برخی مقام‌ ها، شعرها، داستان‌ها و شیوه‌های اجرایی دوتار شباهت ‌های زیادی با موسیقی ترکمنی دارد.
علاوه بر بخش های فوق، از نظر تقسیم بندی اقلیمی نیز این موسیقی سنتی نواحی خراسان شامل دو بخش جلگه ای و کوهپایه ای می شود. گویش این مناطق با یکدیگر تفاوت دارد. به طور مثال، الحان مناطق کوهپایه‌ای (هزارمسجد) تاکیدهای آوازی ویژه‌ ای نسبت به منطقۀ جلگه‌ای دارد. همچنین موسیقی سرزمین ‌های جلگه‌ای قوچان بیشتر متاثر از موسیقی سازی است. سبک آواز مناطق شمال خراسان حماسی، آیینی و دینی – مذهبی است. اشعار شاهنامه نقش پررنگی در موسیقی خراسان و این نواحی دارد.

سازهای رایج در موسیقی سنتی نواحی خراسان

شناخته شده ترین ساز در موسیقی سنتی نواحی خراسان، دوتار است که به عنوان شناسنامه ی موسیقی این نوحی شناخته می شود. کاسه ی دوتار جنوب بزرگتر از دوتار شمال خراسان است. علاوه بر آن فواصل پرده های دوتار ناحیه ی شمال با جنوب خراسان متفاوت است. همانطور که از نام آن پیداست، فقط دو سیم برای نواختن دارد، زوجی که مرد و زن هستند. شاید به همین دلیل است که دوتار نقشی اساسی و مهم در موسیقی خراسانی دارد و از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است.

دو تار را براساس نوع شعری که قرار است با آن خوانده شود کوک می کنند که ممکن است ترکی، فارسی، و یا کرمانجی باشد. یک نکته مهم این است که دو تار در منطقه خراسان شمالی دارای ۱۲ پرده و در خراسان جنوبی دارای ۱۳ پرده است. نوازنده ملودی های لذت بخشی (ناوا) می سازد که برای همیشه در حافظه شنوندگان می ماند. یکی از معروف ترین آهنگ های موسیقی بخشی خراسان، نوایی نام دارد.
از دیگر سازهای موسیقی سنتی نواحی خراسان می توان به کمانچه اشاره کرد. این ساز زهی بیشتر در قوچان و منطقه خراسان شمالی مورد استفاده قرار می گیرد. کمانچه هم به صورت تک نوازی و هم به صورت دو نوازی با دوتار نواخته می شود. از سازهای دیگر این نواحی می توان به سازهای زیر اشاره کرد؛

• سرنا – سازی مانند نی است که با دمیدن هوا به درون آن انواع نواهای شاد را می نوازند. این ساز در بین نوازندگان قوچانی نوع لبی و با شیوه چوپانی آن از رواج خاصی برخوردار است.
• دهل- از جمله سازهای کوبه ای است و با استفاده از دو تکه چوب و در همراهی با سورنا نواخته می شود.
• دایره- نوعی ساز ضربی بوده که با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روی سطح پوستی آن به صدا در می آید. دایره یا دایره زنگی در بخش های مختلف کشور استفاده می گردد.
• نی- این ساز علاوه بر نواحی خراسان در همه جای ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته و جایگاه خاصی در موسیقی محلی دارد.
• قوشمه – نوعی ساز بادی است که با استفاده از استخوان پای قوچ های سیاه ساخته شده و با ایجاد حفره هایی بر روی آن این سازی بادی را می سازند.

موسیقی خراسانی یکی از اصیل ترین جنبه های موسیقی در ایران است. از مطرح ترین دوتار نوازان موسیقی سنتی نواحی خراسان می توان به حاج قربان سلیمانی، عثمان محمدپرست، محمدحسین یگانه و غلام‌علی پورعطایی اشاره کرد. از دیرباز نوازندگان این منطقه به دو گروه بخشی ها و عاشیق ها تقسیم می شدند. در زمان های قدیم گروهی نیز موسوم به لوطی ها بودند که ساز تخصصی شان دایره و دف بود که به صورت دوره گرد در شهرها می چرخیدند و در قالب اشعار طنز مردم را به جشن و پایکوبی دعوت می کردند. در ادامه با عاشیق ها و بخشی ها بیشتر آشنا می شویم.

عاشیق‌ ها

اغلب عاشیق ها را کرمانج های منطقه تشکیل می دهند. ساز تخصصی آنها را سرنا، کمانچه، دهل، دایره و قشمه تشکیل می دهند. عاشیق ها در اجرای نمایش های طنز موزیکال از تبحر خاصی برخوردار هستند. آنها در کنار نواختن ساز گاهی نیز می رقصند. هر کجا که جشن و عروسی باشد عاشیق ها نیز حضور دارند و به شادی مراسم می افزایند. اغلب نمایش های طنز و حرکات آکروباتیک را عاشیق ها به طور بداهه در این مراسم طراحی و اجرا می کنند. حضرت قلی یکی از مشهورترین عاشیق های موسیقی سنتی نواحی خراسان بود که متاسفانه در نهایت فقر در شیروان درگذشت. از سایر عاشیق های مطرح می توان نیازعلی صحراروشن، حسین‌قلی، رمضان‌علی عزیزی و اتو عاشیق (عطاءالله) را نام برد.

بخشی‌ها

فعالیت بخشی ها بیشتر در نواحی شیروان، قوچان و بجنورد بوده و به صورت دوتارنوازی به روایت داستان ها و رسوم سنتی پرداخته اند. از این رو در تاریخ موسیقی سنتی نواحی خراسان به ایشان بخشی می گویند که اعتقاد دارند خدا به آنها لطف و بخششی عطا کرده که باید در اخیار مردم بگذارند. گاهی بخشی ها ساز نیز می سازند و از نظر سیر و سلوک عرفانی به جایگاه بالایی رسیده اند. البته در قدیم بخشی ها به شاد کردن مجالس عروسی و شادی پرداخته و با سرنا، قوشمه، کمانچه و دهل در فضای باز به پایکوبی مشغول می‌شدند.
از دید خراسانی ها، اگر هنرمند صرفاً بر اجرای خواننده و نوازنده تسلط داشته باشد، هنرمند بخشی نمی شود. یک هنرمند برای تبدیل شدن به یک بخشی، باید تمام مهارت های ساخت دوتار، اجرای موسیقی، خواندن ترانه، بداهه نوازی، داستان سرایی و سرودن شعر را داشته باشد. همچنین باید دارای جایگاه والای هنری، معنوی و عرفانی باشد. بنابراین چنین هنرمندانی در بین مردم خراسان از احترام و ارزش بالایی برخوردارند. اغلب خوانندگان این سبک موسیقی از مردان مسن این منطقه هستند.
گروهی از مذهبی خوانان نیز در ماه های محرم و صفر به مدیحه سرایی می پرداختند. امیران منطقه نیز برای خود بخشی مخصوص داشتند. از معروف ترین بخشی های شمال خراسان می توان به محمد جوزانی، رحیم‌خان بخشی، حاج قربان سلیمانی، خان‌محمد قیطاقی، محمدحسین یگانه، عباس‌علی زیدانلو، مختار اسفراینی و حمراء گل‌افروز اشاره کرد که به زبان کردی، فارسی و ترکی می خواندند. بخشی ها بخشی مهم از موسیقی سنتی نواحی خراسان محسوب می شوند.
بخشی‌ها در موسیقی سنتی نواحی خراسان به مهارت نواختن دوتار شهرت دارند . آنها اشعار و حماسه های اسلامی و عرفانی را با مضامین اساطیری، تاریخی یا افسانه ای می خوانند. موسیقی آنها که مقامی نامیده می شود شامل قطعات دستگاهی و یا آوازی است. نوایی از رایج ترین مقام است: بسیار متنوع، صوتی، عاری از ریتم و همراه با اشعار عرفانی. نمونه‌های دیگر عبارتند از مقام‌های ترکی تجنی و گرائیلی، مضامین مذهبی شاختایی و لوی. یک مقام عاشقانه سابق از کردهای کرمانج شمال خراسان. موسیقی انتقال دهنده تاریخ، فرهنگ، قوانین اساسی اخلاقی و مذهبی است. به همین دلیل است که نقش اجتماعی بخشی ها به یک راوی ساده محدود نمی شود، بلکه آنها را قاضی، واسطه و درمانگر و نگهبان میراث فرهنگی قومی و منطقه ای جامعه خود می سازد. بخشی ها از گذشته تا حال نقش مهمی در موسیقی سنتی نواحی خراسان داشته اند و وظایف مختلفی را عهده دار بودند که در زیر آنها را برمی شمریم؛

• بخشی منظومه‌خوان- روایتگر منظومه‌ های حماسی، مذهبی و تاریخی؛
• بخشی مجلسی- مجلس‌گردانی، حکمت‌خوانی با اشعار پندآموز؛
• بخشی شاهدخوان- سرودن داستان های روز به‌ صورت شعر و اجرای آن با دوتار؛
• بخشی مردمی- خواندن ترانه ها در محافل و مجلس‌ها به درخواست حاضرین؛
• بخشی حکومتی- خواندن ترانه های بی محتوا در حضور خان‌ها و امیران حکومتی منطقه؛
• بخشی درمانگر- درمان بیماری هایی مانند حصبه و افسردگی‌های شدید با موسیقی و شعر؛
• بخشی مذهبی خوان- وصف ائمه در قالب شعر و موسیقی در ماه‌های حرام (محرم و صفر) با دوتار و آواز؛

ویژگی های موسیقی سنتی نواحی خراسان

• دارای پیشینه و تاریخچه بسیار طولانی؛
• وجود بخشی‌ها به عنوان مفاخر خراسان؛
• پاسدار میراث فرهنگی جامعه عشایر خراسان؛
• انتقال تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی عشایر خراسان؛
• روایت داستان‌های حماسی و عارفانه در قالب موسیقی محلی؛
• ثبت شده به عنوان یکی از آثار ناملموس ایران در فهرست یونسکو؛
• ثبت ساز دوتار به عنوان یکی از آثار معنوی ایران در یونسکو.

موسیقی خراسان در یک نگاه کلی

سبک موسیقی سنتی نواحی خراسان، نوعی خنیاگر به زبان کرمانجی، ترکی، کردی و فارسی خراسانی است که بعدها به محافل خانوادگی، تشییع جنازه، مهمانی ها و حتی شفای بیماران راه یافت. امروزه شرایط فرق کرده و به نوعی موسیقی مقامی برای مناسبت های شاد و میراث فرهنگی ایران تبدیل شده است. اکنون افراد و گروه ها آن را برای همه ی سنین می خوانند. این روزها از گروه‌های موسیقی بخش‌های خراسان برای اجرای کنسرت‌های مختلف دعوت می‌شود. چنین نوازندگانی برای هنرهای منحصر به فرد و زیبای خود القاب ارزنده ای به دست آورده اند. شرکت در محافل نوازندگان بخشی، گوش دادن به صدای سازهای دست ساز آنها، قلب و روح شما را به جادوی شرقی گره می زند. برای دنبال کردن اخبار موسیقی می توانید با ما همراه باشید.